W okresie do V wieku p.n.e. w dwóch regionach Europy, to jest na półwyspach Apenińskim i Bałkańskim, istniały dwa duże ośrodki cywilizacyjne, stosunkowo gęsto zaludnione, złożone z wielu niewielkich państw: królestw, księstw, republik. W ich ramach istniały miasta, rozwijało się rolnictwo, rzemiosło, handel i inne formy działalności gospodarczej i kulturowej społeczeństw tych państw.
Natomiast pozostałe regiony Europy, znacznie rzadziej zaludnione, zamieszkiwało kilkanaście różnych ludów, żyjących na niższym poziomie cywilizacyjnym. Były to ludy: Iberów, Celtów, Germanów, Słowian, Ilirów, Traków, Scytów, Sarmatów, Bałtów, Lapończyków. Z pośród nich największą prężność i poziom rozwoju cywilizacyjnego reprezentowali Celtowie, zamieszkujący od początków I tysiąclecia p.n.e. terytoria środkowej Europy, od obecnej Szwajcarii po Węgry. Był to okres końca epoki brązu (1700-800 p.n.e.) i początku epoki żelaza, którego rudy licznie występowały w tej części Europy. Najstarsze pisemne wzmianko o Celtach przekazał Hekajstos z Miletu (VI w. pne), później Herodot z Helikarnasu.
W epoce brązu w regionie dominowała kultura grobów kurhanowych, zwana tak od sposobu chowania starszyzny (wraz z bronią i biżuterią) w kurhanach ziemnych, zaś od ok. 1300 p.n.e. kultura pól popielicowych, związana ze zwyczajem palenia ciał zmarłych i składania popiołów na cmentarzach. W nawiązaniu do niej od ok. 800 r. p.n.e., czyli już w epoce żelaza, Celtowie stworzyli kulturę zachodniohalsztacką (wschodnia obejmowała Bośnię, Siedmiogród i Słowację), zaś od ok. 450 r. p.n.e. lateńską, zwane od nazw miejscowości, gdzie znaleziono największe zgrupowania grobów, będących głównym źródłem wiadomości o tamtych czasach (Hallstatt w Alpach Salzburskich, La Tene w Szwajcarii).
W VII-VI w. p.n.e. Celtowie osiedlili się na północy Półwyspu Iberyjskiego, asymilując się z tubylczą ludnością Iberami i tworząc nową społeczność Celtyberów. W tym też czasie zasiedlili Wyspy Brytyjskie i tereny obecnej Francji, którą nazwano Galią, gdyż Rzymianie zwali Celtów Galami. Ok. 400 r. p.n.e. opanowali terytoria północnej Italii, nazwane później Galią Przedalpejską, a w 390 r. wyprawili się na Rzym, który zdobyli i splądrowali, szerząc strach i grozę w całej Italii. Obrońcy rzymscy uciekli, widząc hordy półnagich barbarzyńców, ubranych w skóry, wrzeszczących i wymachujących mieczami i toporami. Wg legendy obronił się tylko Kapitol, ostrzeżony gęganiem gęsi przed nocnym atakiem Galów.
W VI w. p.n.e. Celtowie dotarli też na tereny dzisiejszych Czech, Moraw, Łużyc, także na ziemie polskie, co potwierdzają wykopaliska archeologiczne w rejonie Góry Ślęży na Śląsku i Krakowa w Małopolsce. W 278 r. p.n.e. Galowie celtyjscy zaatakowali państwa greckie, dotarli do Delf w środkowej Grecji, a po niepowodzeniach szturmów, podbili Trację i północną Anatolię, zakładając tam swe państwo Galację w Azji Mniejszej, które z kolei w 230 r. p.n.e. rozbił władca sąsiedniego Królestwa Pergamonu.
Celtowie żyli w osadach-warowniach, lokowanych na wzgórzach, albo na błotnistych terenach czy jeziorach. Zamieszkiwali w drewnianych, prostokątnych domach, stawianych często na palach. Zorganizowani byli we wspólnoty rodowe, później księstwa, opierające się na sile wojskowej. Zajmowali się głównie łowiectwem, rolnictwem, hodowlą. Kontrolowali szlaki handlowe cyny, soli, skóry, wina, bursztynów i niewolników, prowadzących z południa na północ Europy. Opanowali perfekcyjnie umiejętność obróbki brązu, a później żelaza, z którego wyrabiali uzbrojenie, tj. miecze (zwane halsztackimi), tarcze i hełmy, oraz przedmioty użytkowe, w tym okucia wozów, gwoździe, zapinki, naszyjniki, bransolety i inne ozdoby. Prócz rozwinięcia hutnictwa i kowalstwa, przypisuje się Celtom wprowadzenie kamiennych żaren do mielenia zboża, żelaznych radeł do orki i beczek z klepek drewnianych, także udoskonalenie ceramiki przez dodawanie grafitu do gliny. Porozumiewali się różnymi językami, niektóre zachowały się do dziś, np. w Bretanii, Irlandii i Szkocji. Religia Celtów opierała się na kulcie sił przyrody, czcili wiele bóstw, wierzyli w życie pozagrobowe i wędrówkę dusz, czary i magię amuletów. Od II w. p.n.e. Galowie posługiwali się pieniędzmi ze złota, później także ze srebra i miedzi.
W II wieku p.n.e. w zachodnim regionie Morza Śródziemnego rozwinęła się Republika Rzymska, która do 118 r. wchłonęła Galię Zaalpejską, gdzie Rzymianie utworzyli swą prowincję. Zaś w latach 58-51 p.n.e. legiony rzymskie, pod wodzą prokonsula Juliusza Cezara, podbiły całą Galię aż po Kanał La Manche i Ocean Atlantycki. Cezar zorganizował nawet zbrojne wyprawy przeciwko Brytanii i za Ren przeciwko Germanom. Te dwie kampanie odciągnęły siły rzymskiego wodza i pozwoliły Galom rozniecić serię powstań przeciwko rzymskiemu panowaniu. Pierwsze próby były nieudane, lecz na początku 52 r. młody książę Arwernów, Wercyngetoryks, w kolejnym powstaniu zastosował taktykę spalonej ziemi. Dzięki niej odniósł szereg sukcesów, przejściowo odciął nawet główne siły Cezara w Galii Przedalpejskiej, skupił też pod swym zwierzchnictwem prawie wszystkie plemiona galijskie.
Do decydującego starcia doszło pod miastem Alezja we wsch. Galii, które Cezar zdobył po kilkumiesięcznym oblężeniu i wzięciu głodem obrońców. Gdy w ultimatum zażądał oddania się w niewolę Wercyngetoryksa, obiecując darowanie życia jego buntowniczym wojskom, Wercyngetoryks uznał swą porażkę i ofiarował się za swój lud. Po upadku Alezji Rzymianie już bez większego oporu zgnietli ostatnie ogniska galijskiego oporu, Cezar zaś zwolnił i odesłał do domu jeńców galijskich, a następnie zawarł z naczelnikami i wodzami plemion galijskich układy o współpracy i umiarkowanych trybutach na rzecz Rzymu. Wercyngetoryks więziony był w Rzymie przez 6 lat, w paradzie zwycięstwa Cezara wieziony był w klatce, niczym dzikie zwierzę, a następnie uduszony. Po wielu wiekach uznany został za pierwszego bohatera narodowego Francji.
Galijskie prowincje rzymskie były najwierniejszymi i najbogatszymi, obok Egiptu, w całym imperium rzymskim przez prawie cztery stulecia. Ludność jej romanizowała się stosunkowo szybko, asymilując wyższą rzymską kulturę duchowa i materialną. Rzymianie utrzymali autonomię miejscowych ludów w zakresie obyczajów, wiary i struktur władzy, uznając lokalne zgromadzenia ich przedstawicieli za senat, jakby samorządy. Podzielili jednak całą Galię na duże jednostki administracyjne, zwane prowincjami, grupującymi każda po kilka ludów. Były to: Galia Przedalpejska, Galia Narbońska, celtyberyjska Akwitania, celtycka Galia i Belgia. Władzę w nich sprawowali Rzymianie, namiestnicy wyznaczeni przez cesarza, będący też często prokonsulami lub prefektami. W każdej prowincji było arcybiskupstwo, zaś w stolicach państewek plemiennych diecezje. Z biegiem czasu prowincje galijskie dzielono na mniejsze, w III w. było ich już 17.
Hunowie i najazdy barbarzyńców
W IV w. na wschodzie Europy pojawili się Hunowie, koczowniczy lud, wywodzący się ze stepów Środkowej Azji. Jego bitni wojownicy walczyli konno, posługując się mistrzowsko swymi refleksyjnymi łukami w czasie jazdy. Hunowie opanowali wpierw stepowe tereny na północ od Morza Czarnego, gdzie pobili zamieszkałe tam germańskie plemiona Alanów i Ostrogotów, powodując wędrówki ludów w Europie, jakie trwały potem przez dwa stulecia.
W IV i V w. dziesiątki barbarzyńskich, pasterskich plemion środkowej i północnej Europy, uciekając przed Hunami, wzmogły wyraźnie swój nacisk na imperium rzymskie. Swebowie i Alamanowie przekroczyli słabo bronione granice imperium na rzece Ren i skolonizowali terytoria Alzacji, Frankowie osiedli w północnej Galii, Burgundowie w dorzeczu Rodanu i środkowego Renu. Wizygoci, pod wodzą króla Alaryka, podbili Trację oraz Macedonię i wkroczyli do Italii, zdobywając i plądrując w 410 r. Rzym, następnie przemieścili się przez południową Galię na Półwysep Iberyjski, zaś ostatecznie, za zgodą Rzymu, zasiedlili terytoria w Galii pomiędzy Loarą i Garonną (Akwitania). Spustoszone prowincje galijskie z romańskich stawały się coraz bardziej germańskimi. Podobnie Wandalowie osiedlili się w Galicji oraz Andaluzji na Półwyspie Iberyjskim, w północnej Afryce i na Sycylii, natomiast Sasi, Jutowie i Anglowie w Brytanii.
W 443 r. Hunowie pod wodzą Attyli, zwanego w tradycji chrześcijańskiej “biczem Bożym”, doszli do Konstantynopola, zmuszając cesarza Teodozjusza II do płacenia wielkich danin. Później przeszli Ren, dotarli do Orleanu, zagrażając podbojem całej Galii, lecz w 451 r. zostali pobici na Polach Katalaunijskich przez połączone wojska Rzymian, Alemanów, Wizygotów i Burgundów, dowodzonych przez zachodniorzymskiego wodza Aecjusza, i musieli się wycofać z powrotem za Ren. Po czym po kilku latach, po śmierci Attyli, państwo Hunów się rozpadło.
Nieustające najazdy Hunów i innych barbarzyńskich plemion germańskich bardzo osłabiły i ostatecznie spowodowały także rozpad imperium rzymskiego. Władzę w Rzymie przejmowali Germanie. Podobnie armia składała się głównie z Germanów. W 476 r. germański dowódca armii rzymskiej Odoaker zdetronizował ostatniego zachodniorzymskiego cesarza, małoletniego Romulusa Augustulusa (Auguścika), a sam ogłosił się niezależnym królem Italii. Upadkowi Cesarstwa Zachodniorzymskiego towarzyszyło zniszczenie infrastruktury administracyjnej imperium, sieci dróg państwowych, handlu między prowincjami itd. Na gruzach cesarstwa powstawały nowe państwa, a między nimi rozpoczęły się waśnie i wojny o strefy wpływów i poszerzenie granic. Nastąpiło też znaczne pogorszenie się poziomu życia ludności całych regionów, w tym prowincji galijskich.
Królestwo Franków, dynastia Merowingów (481- 751)
W okresie rozpadu Cesarstwa Zachodniorzymskiego tereny północnej Galii zamieszkane były głównie przez plemiona frankońskie. Zjednoczyły się one i utworzyły w 481 r. państwo, którego królem został Chlodwig (ok.481-511) syn Childeryka, rzymskiego naczelnika, z rodu Merowingów. Szybko rozszerzył on granice swego, początkowo bardzo małego kraju, obejmującego Flandrię i Brabancję na południe od ujścia Renu, w dorzeczu Skaldy. Chlodwig podbił m.in. państwo Alemanów (Alzacja), a w 507 r. państwo Wizygotów (Akwitania), po wyzwaniu i zabiciu króla wizygockiego Alaryka II. W ciągu 30 lat opanował prawie całą Galię i część Germanii. Był to okres burzliwego rozwoju chrześcijaństwa, więc by zapewnić sobie poparcie Kościoła, przyjął chrzest ok. 497 r. z rąk biskupa w Reims, nawracając się, wraz ze swymi poddanymi, na wiarę chrześcijańską w obrządku rzymskokatolickim, co znacząco przyczyniło się do uznania zwierzchnictwa Franków przez ludy galoromańskie. Inne plemiona germanskie wyznawały arianizm. Ukoronowaniem władzy królewskiej Chlodwiga było przyjęcie od posła Bizancjum insygnii konsula rzymskiego, złotego diademu i purpury. Państwo Franków stało się monarchią dziedziczną.
Chlodwig osiadł w Paryżu, czyniąc go stolicą swego państwa. Było to już wtedy znaczące miasto Lutecja, rozbudowane przez Rzymian z osady rybackiej, znajdującej się na wyspie Cite na Sekwanie. Nazwa miasta nadana została przez Franków ze względu na zamieszkiwanie regionu przez celtyckie plemię Paryzjów. W Paryżu Chlodwig ufundował opactwo Św. Piotra i Pawła, w którym usytuowano grób św. Genowefy i jego również. Gdy Chlodwig umarł w 511 r. państwo Franków rozciągało się od Renu po Pireneje i stanowiło stosunkowo najbardziej stabilny i zwarty kraj na gruzach pozostałych po Cesarstwie Zachodniorzymskim.
Chlodwig miał czterech synów i zgodnie z prawem frankońskich wszyscy oni byli jego równoprawnymi dziedzicami. Kraj podzielony został więc na 4 części ze stolicami w Orleanie, Paryżu, Soissons i Reims. W ciągu VI w. państwa Franków powiększyły znacznie swe terytorium, przyłączając Turyngię, leżącą nad górną Łabą i górną Wezerą (531), Burgundię (532-34), Prowansję (536). Również Księstwo Bawarów (późniejsza Bawaria) podporządkowane zostało Frankom, przy czym tamtejszy ród książęcy pozostawiono u władzy, ale jako frankońskich urzędników. W największym swym zasięgu Królestwo Franków dochodziło do Łaby i środkowego Dunaju na wschodzie. W okresach zjednoczenia było to największe i najpotężniejsze państwo w zachodniej Europie.
Zjednoczenie nastąpiło jednakże dopiero w 558 r. pod rządami Chlotara I, który zgładził innych spadkobierców dynastycznych do korony, i ponownie na dłuższy okres czasu w 634 r. za panowania Dagoberta I (629-639), który uważa się za złoty okres królestwa. Dagobert umocnił swą władzę, opierając się o Kościół, stłumił powstania Basków w Gaskonii, Bretonów na północy, a także bunty arystokracji frankońskiej. Kolejni monarchowie z dynastii Merowingów, panujący w państwie Franków po zmarłym w 639 r. Dagobercie I, nie przejawiali większej aktywności i historia zapisała ich jako króli “gnuśnych”. Państwa frankońskie były własnością władców. Rządzili oni przy pomocy swych królewskich dworów, na czele których stali majordomowie. W prowincjach króla reprezentowali hrabiowie, do których należało ściągania podatków, rekrutacja do wojska i jego dowodzenie w czasie wojen.
W drugiej połowie VII i na początku VIII stulecia następowało stałe ubożenie państw frankońskich, upadek gospodarki i kultury rzymskiej. Nastąpiła degradacja miast wskutek upadku handlu, a także rzemiosła, ograniczonego do metalurgii i obróbki żelaza, głównie na broń. Handel krajowy, będący w rękach Żydów i Syryjczyków również zanikał, wobec rozbojów na drogach i licznych wojen domowych. Zanikały podatki, ograniczane do opłat targowych, myt drogowych i mostowych. Monety złote w obiegu zastąpił bilon srebrny i brązowy. Rolnicy, koloni przywiązani zostali do pracy na ziemi. Ziemia też stawała się jedynym bogactwem. Przyznawana była przez władców za wierną służbę i zasługi wojenne. Tworzyła się w ten sposób oligarchia dworska wielkich właścicieli ziemskich. Rósł też majątek duchowieństwa dzięki nadaniom ziemi i dotacjom, przekazywanych przez możnowładców, dla odkupienia ich grzechów. Rosły także posiadłości, tworzonych licznie, zakonów męskich i żeńskich.
Ruinę gospodarczą Merowingów przyspieszyła ekspansja arabskich Muzułmanów w basenie Morza Śródziemnego i państwach Europy Południowej. Zarysował się też wtedy podstawowy podział Królestwa Franków na wielkie dzielnice: Neustria (północny-zachód), Austrazja (południowy-wschod) i Burgundia (centrum). Rządzone przez różne dynastie arystokratyczne walczyły one ze sobą o władzę przez prawie sto lat.
W Austrazji ok. 680 r. władzę przejął hrabia Pepin II (Młodszy), który wskrzesił jedność Królestwa Franków. Królem został Teuderyk III. Za jego panowania, na początku VIII w., zabłysnął majordom Karol Młot. Z racji swego stanowiska zarządzał on pałacem oraz majątkiem króla i dowodził jego wojskami. Pełnił tę funkcję niejako dziedzicznie, gdyż i ojciec Pepin Starszy i dziad Arnulf byli majordomami na dworze królewskim.
Walcząc z sąsiednimi Turyngami, Bawarami i Fryzami, Karol rozszerzył wydatnie Królestwo Franków. Zreorganizował też frankońską armię, wprowadzając ciężkozbrojną kawalerię. Dzięki niej pokonał wojska muzułmańskie w 732 r. w wielkiej bitwie pod Poitiers, uzyskując przydomek “Młota”. Załamana została w ten sposób inwazja Arabów i Berberów hiszpańskich na ziemie frankońskie. Faktyczną władzę w królestwie sprawował wtedy Karol Młot, a nie król. Z braku odpowiednich dochodów skarbowych na żołd dla żołnierzy, a także ziemi, którą wcześniej szczodrze rozdysponowali Merowingowie, Pepin II przeprowadził rekwizycję dóbr kościelnych, jakie rozdzielał swym arystokratycznym wasalom, którzy organizowali oddziały kawalerii.
Gdy w 737 r. umarł król Teuderyk III, wtedy nie jego syn, Childeryk III, lecz majordom Karol Młot (737-41) przejął pełnię władzy w państwie, tytułując się księciem Franków. W 738 r. stłumił bunt w Prowansji, natomiast odmówił pomocy papieżowi Grzegorzowi III w wojnie z Longobardami. Po jego śmierci Królestwo Franków zostało znów podzielone między jego dwóch synów Karlomana (Austrazja, Alemania i Bawaria) oraz Pepina (Neustria, Burgundia i Akwitania).
. Przywrócili oni tron Childerykowi III, lecz po udaniu się Karlomana do klasztoru na Monte Casino, Pepin Mały (Krótki) zdetronizował Childeryka III, ostrzyżono go na łyso (Merowingowie nosili długie włosy, w których według wierzeń frankońskich kryła się magiczna moc) i wysłano do klasztoru. Pepin Mały sam, w porozumieniu i z błogosławieństwem papieża Stefana II, ogłosił się w 751 r. królem państwa frankońskiego. W ten sposób zapoczątkowana została dynastia królewska Karolingów.
Tadeusz Binek
"Historia Francji"
www.tadeusz.binek.pl
