Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela. Po zamieszkach 15 lipca w Paryżu i zburzeniu przez tłum fortu-więzienia w Bastylii, władze miejskie Paryża, tj. Komuna Paryska, podjęły uchwałę o przekształceniu gwardii mieszczańskiej w Gwardię Narodową, której oddziały zaczęły się formować na terenie całego kraju. Ustanowiły też rewolucyjne barwy: kolory niebieski, czerwony (Paryża) i biały (Burbonów). Kokardy w tych kolorach nosili wszyscy zwolennicy przemian. Przypiął ją również do kapelusza Ludwik XVI, który wycofał wojsko z Paryża i jakby godził się na zgłaszane przez Zgromadzenie Narodowe burżuazyjno-mieszczańskie postulaty przebudowy ustroju państwa na monarchię konstytucyjną i na rezultaty paryskiej rewolucji.
Lecz od 20 lipca rozruchy ogarnęły również wieś. Mnożyły się napady na dwory i klasztory, ich podpalanie, rabunki, samosądy we wsiach i miasteczkach całego kraju. Chłopi, stanowiący 75 procent społeczeństwa, domagali się zniesienia przygniatających ich obciążeń feudalnych i obniżenia podatków, by ulżyć nędzy, w jakiej się znajdowali. Odpowiadając na to, Zgromadzenie Narodowe zniosło pańszczyznę bez odszkodowania oraz podatek-dziesięcinę na rzecz kościoła, uchwaliło zasadę równości podatkowej, zlikwidowało sprzedawalność urzędów itp. Zaś 26 sierpnia uchwaliło Deklarację Praw Człowieka i Obywatela, która zrównywała w prawach wszystkie stany, proklamowała swobodę wyznania, wolność słowa i druku, zapewniała prawo własności. Przyjęła też monteskiuszowską zasadę trójpodziału władzy na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Towarzyszące nowemu ustrojowi hasło: “Wolność, Równość, Braterstwo” wywarło potem przemożny wpływ w całej Europie.
Jednakże Ludwik XVI odmówił podpisania deklaracji “Praw Człowieka”, nie zamierzając bynajmniej zrezygnować z monopolu swej władzy i ściągnął do Wersalu regiment flandryjski. Wówczas w dniu 5-6 października nastąpił wielki marsz ok. 8 tysięcy kobiet paryskich oraz oddziałów Gwardii Narodowej na Wersal, zmuszając króla do akceptacji Deklaracji i innych dekretów, przygotowanych przez Zgromadzenie Narodowe. Musiał też przenieść się do centrum Paryża (pałac Tuileries), gdzie łatwiej można było kontrolować jego poczynania. Rozpoczęła się wtedy też szeroka emigracja za granicę francuskiej szlachty i arystokratów, którzy czynili na obcych dworach intensywne zabiegi o ich interwencję wojskową we Francji.
W latach 1788-89 powstało w Paryżu wiele partii-klubów politycznych, które przygotowały odpowiadające im programy reform. Do najważniejszych należały: klub jakobinów (zwanych tak od nazwy pobliskiego klasztoru), na czele z Maksymilianem Robespierre i klub kordylierów, któremu przewodniczył Jacques Danton. Obaj politycy, z zawodu adwokaci, stali się w następnych latach przywódcami rządów i rewolucji, a ostatecznie także jej ofiarami, gdyż obaj straceni zostali na gilotynie.
W 1790 r. wprowadzono dalsze reformy, dotyczące zmian podatkowych, zniesienia ceł wewnętrznych oraz monopoli, zaprowadzono jednolity system miar i wag i inne. Konstytuanta wypowiedziała tez konkordat zawarty z Watykanem w 1516 r. i uchwaliła “Konstytucję cywilną kleru”. Zgodnie z nią zredukowane zostały arcybiskupstwa do 10, a diecezje do 83, tyle ile departamentów. Biskupi i proboszczowie mieli być wybierani przez wiernych. Papież potępił te zmiany jako herezję.
Ale najpoważniejszym problemem stojącym przed Zgromadzeniem Narodowym był absolutnie pusty skarb państwowy, zwłaszcza że przestały napływać prawie zupełnie bieżące podatki z prowincji. W tej sytuacji, na wniosek członka Konstytuanty, biskupa Talleyranda, który wcześniej był intendentem dóbr kościelnych we Francji, uchwalono 12 lipca 1791 r. ustawę konstytucyjną, na mocy której przeprowadzono konfiskatę majątków i posiadłości kościelnych w kraju. Duchowni mieli odtąd otrzymywać pensje państwowe po złożeniu przysięgi lojalności wobec państwa, zaś majątki kościelne, to jest ziemię i obiekty, sprzedawano przez kilka lat w drodze przetargów publicznych, częściowo poprzez ich parcelację. Zasilono w ten sposób poważnie budżet państwa, gdyż posiadłości kościelne stanowiły ok. 10 procent areału Francji.
Wcześniej, w czerwcu 1791 r., Ludwik XVI wraz z rodziną próbowali uciec karocą do Belgii, przebrani za zwykłych mieszczan, lecz król został rozpoznany niedaleko granicy i z powrotem sprowadzony do Paryża. Utracił wówczas resztki poparcia społecznego
.
Monarchia konstytucyjna. Po próbie ucieczki królewskiej rodziny, rozszerzyły się żądania detronizacji króla i wprowadzenia ustroju republikańskiego. Faktycznie Konstytuanta 3 września 1791 r. zakończyła swe prace nad nową konstytucją ustrojową i przedłożyła ją królowi, który ją podpisał po 10 dniach. Konstytucja ta ustanowiła we Francji monarchię konstytucyjną, wprowadzając obieralny Parlament, jako najwyższą władzę ustawodawczą i decyzyjną w państwie, oraz niezależne sądownictwo. Władzę wykonawczą miał sprawować rząd, złożony z 6 ministrów, i król, któremu pozostawiono władzę nad wojskiem, politykę zagraniczną i ograniczone prawo veta. Konstytucja przyznała prawa obywatelskie także protestantom i Żydom, znosiła dziedziczne szlachectwo, reformowała sądownictwo i administrację Francji, wprowadzając 83 departamenty, jakie przejmowały wiele dotychczasowych uprawnień centralnej władzy królewskiej. Określiła też prawa obywatelskie, w tym równość wszystkich wobec prawa i utwierdziła własność prywatną.
Nowa konstytucja nie miała jednak wpływu na bieżącą sytuację gospodarczą kraju, pogarszającą się przez cały 1791 r. Rosły ceny, zwłaszcza produktów żywnościowych, kwitła spekulacja, mnożyły się grabieże sklepów, rozboje, zamieszki na tle religijnym, podsycane przez prześladowany kler. Nowoutworzony parlament był głęboko skłócony i nie potrafił zaradzić istniejącym trudnościom gospodarczym. Problemy gospodarcze i wewnętrzne niepokoje potęgowane były też przez arystokratycznych emigrantów, którzy w habsburskiej Belgii organizowali armię i dywersję przeciwko Francji. Posłowie Konwencji poparli wtedy wniosek Ludwika XVI o wypowiedzenie wojny Austrii, choć najwyraźniej zgłosił go, licząc na klęskę rewolucyjnej Francji.
Rewolucyjna Marsylianka. Rozpoczęta w kwietniu 1792 r. ofensywa armii francuskiej, źle wyszkolonej i dowodzonej przez gen. La Fayette, załamała się i regularne wojska koalicji austriacko-pruskiej rozpoczęły przełamywanie pasa granicznych fortów francuskich, zagrażając bezpośrednio Paryżowi. Spowodowało to nowy wielki zryw ludu francuskiego dla obrony rewolucji i do stolicy napłynęła z całego kraju wielka fala uzbrojonych ochotników. 30 lipca oddział ochotników marsylskich przyniósł ze sobą “Hymn bojowy Armii Renu”, nazwany wkrótce “Marsylianką”, pieśń zagrzewającą do rewolucji. Zradykalizowało swe działania Zgromadzenie Narodowe. Również Komuna Paryska, to jest rewolucyjny samorząd Paryża, działający od 1789 r., bardzo się uaktywniła i poszerzyła o przedstawicieli radykalnych mieszczan.
Zgodnie z ich postulatami wprowadzono władzę komisarzy ludowych w wojsku i w prowincjach, powołano Trybunał Rewolucyjny do sprawowania doraźnych sądów, skonfiskowano dobra emigrantów arystokratycznych, uwolniono chłopów od spłat obciążeń feudalnych, zarządzono banicję opornych księży, wprowadzono śluby i rozwody cywilne, reglamentację chleba i zbóż, zamknięto prawicowe gazety. Król został zawieszony przez Zgromadzenie Narodowe i w sierpniu 1792 r. uwięziony, po zajęciu szturmem pałacu w Tuileriies i wymordowaniu 600 szwajcarskich żołnierzy przez paryskich gwardzistów i sanktiulotów. Król, wraz z rodziną, osadzony został w baszcie dawnego klasztoru templariuszy w Temple. Próbował go później stamtąd oswobodzić gen. La Fayette, lecz armia odmówiła mu posłuszeństwa i on sam wówczas oddał się do niewoli Austriakom.
Większość tych zmian wprowadzona została w sierpniu 1792 r., stąd później określono je rewolucją sierpniową. Zaś w pierwszych dniach września tłum mieszczan paryskich, powodowany histerią, w związku z klęskami na frontach i arystokratycznymi spiskami, dokonał w paryskich więzieniach samosądów i masakry 1400 więźniów kontrrewolucjonistów, ale i przestępców pospolitych oraz niewinnych ludzi. W dniu 22 września, na pierwszym posiedzeniu nowego parlamentu (Konwent Narodowy), uchwalono zniesienie monarchii i wprowadzenie ustroju republikańskiego we Francji. Władzę w kraju przejęła Tymczasowa Rada Wykonawcza, złożona głównie z żyrondystów, tj. umiarkowanych republikanów, z Dantonem na czele.
I Republika Francuska. Prusy i Austria nie wykorzystały swych zwycięstw i zdobycia granicznych fortyfikacji francuskich. Ich uwagę odciągnęły latem 1792 r. wydarzenia w Polsce, gdzie po uchwaleniu przez polski sejm Konstytucji 3 Maja i zawiązaniu się Konfederacji Targowickiej, doszło do wojny rosyjsko-polskiej a następnie do drugiego rozbioru I Rzeczypospolitej przez Rosję i Prusy. Kilkumiesięczny zastój na swym wschodnim froncie Francuzi wykorzystali na koncentrację wojsk i 20 września 1792 r. w bitwie pod Valmy we wschodniej Francji, rozgromili wojska pruskie. Zwycięstwo to umożliwiło potem armii francuskiej, wzmocnionej licznymi oddziałami ochotniczymi, szybkie opanowanie całej Belgii i części niemieckiej Nadrenii.
W dniu 21 stycznia 1793 r., po procesie o zdradę państwową, przeprowadzonym przez Konwent, król Ludwik XVI został zgilotynowany Stało się to bodźcem do sfinalizowania pierwszej wielkiej koalicji antyfrancuskiej z udziałem: Prus, Austrii, Wielkiej Brytanii, Holandii, Hiszpanii, Portugalii, państw niemieckich i większości włoskich. W marcu Francuzi stracili Belgię i Nadrenię, częściowo z winy głównodowodzącego wojskami francuskimi gen. Dumourieza, który próbował poprowadzić je przeciwko rewolucyjnemu Paryżowi. Podobne zdrady ze strony arystokratycznych oficerów zdarzały się często.
Pół roku po stracie króla również królowa Maria Antonina, zresztą córka austriackiej cesarzowej Marii Teresy oskarżona została o współdziałanie z Austrią, jak również o trwonienie państwowych pieniędzy, przez co ulica paryska zwała ją “Madame deficyt”. Po przewodzie sądowym została zgilotynowana 16 października, na oczach i przy aplauzie wielotysięcznego tłumu, na placu Ludwika XV (dziś Place de la Concorde) w Paryżu. Ponoć wchodząc na szafot niechcąco nadepnęła na nogę kata, za co go zaraz gorąco przeprosiła.
Wandea i terror Jakobinów. Wojna potęgowała trudności gospodarcze. Na ich tle wybuchły zamieszki przeciw rządowi paryskiemu w Normandii, Bretanii i na południu Francji. Zaś w Wandei, zachodniej prowincji nad Atlantykiem, wybuchło w marcu 1793 r. powstanie chłopskie, skierowane przeciwko poborowi do wojska. Wskutek działania kleru i szlachty przybrało ono wkrótce charakter wojny religijnej przeciwko laicyzacji życia społecznego. Powstańcy zwani szuanami, początkowo uzbrojeni tylko w kosy, widły i strzelby myśliwskie, maszerowali na Paryż pod białymi sztandarami, ozdobionymi liliami, i walczyli, by przywrócić monarchię. W odpowiedzi na te zagrożenia francuski parlament, to jest Konwent Narodowy, powołał Komitety Ocalenia i Bezpieczeństwa Publicznego, na czele z Robespierre. Żyrondyści, mający największe wpływy w Zgromadzeniu Narodowym, a będący zwolennikami monarchii konstytucyjnej, oskarżeni zostali o zdradę. Znaczącą w tym rolę odegrała gazeta “Przyjaciel ludu” J.P. Marata, który dlatego został zasztyletowany (w wannie) przez fanatyczkę żyrondystów. Władzę w kraju przejęli radykalni jakobini, którzy zaprowadzili dyktaturę i terror, tworząc w tym celu komitety ocalenia i trybunały ludowe do walki z kontrrewolucją i opozycją.
Nastąpiła militaryzacja ekonomiki, tworzono liczne fabryki broni i prochu, znacjonalizowano handel zagraniczny, państwo przejęło kontrolę nad prywatnymi zakładami, surowcami i siłą roboczą. Wprowadzono kartkową reglamentację chleba i innych podstawowych artykułów spożywczych, co pozwoliło na uniknięcie głodu w miastach. Stosowano karę śmierci za spekulację i rozboje. Równocześnie, spełniając podstawowe żądania ludu, zniesiono resztki feudalizmu, chłopi mogli wykupywać w małych działkach znacjonalizowane ziemskie majątki kościelne i emigrantów, bogaci zostali obłożeni kosztami obrony narodowej. W sierpniu na mocy dekretu o powołaniu pod broń wszystkich mężczyzn w wieku 18-25 lat, utworzona została milionowa “armia z ludowego poboru”, w której potem w ciągu roku zastąpiono nielojalnych, szlacheckich oficerów, nowymi kadrami ludowego pochodzenia.
Terror jakobinów utrzymał się do 28 lipca 1794 r. W tym czasie, wpierw uśmierzone zostały rebelie wewnętrzne, a później pobite kolejno obce armie pod Dunkierką, w Alzacji, nad Renem, w Sabaudii, Belgii, Katalonii. Francuzi rozpoczęli też ofensywę przeciwko Hiszpanom i Anglikom na wyspie San Domingo (Haiti) na Karaibach, wsparci przez tubylczą ludność murzyńską, w związku ze zniesieniem przez republikańskich komisarzy niewolnictwa w koloniach francuskich.
Zwycięstwa te sprawiły, że terror jakobiński, którym wszyscy byli już zmęczeni i przerażeni, stracił swój sens. Tymczasem został jeszcze wzmocniony przez ustawę z czerwca, eliminującą z rozpraw sądowych przesłuchania świadków i obrońców, co znakomicie przyspieszyło orzekanie wyroków. Faktycznie w ciągu ostatniego miesiąca swej działalności Trybunał Rewolucyjny wydał więcej wyroków śmierci, niż w ciągu całego poprzedniego roku. Stało się to powodem zawiązania spisku w Konwencie przeciw rządom jakobinów i, przy nadarzającej się okazji, przegłosowane zostało uwięzienie Robespierre’a i jego głównych 21 popleczników. Stało się to 28 lipca 1794 r. po czym wszystkich następnego dnia, w ogóle bez sądu, stracono. W ten sposób rewolucja “pożerała" własne dzieci. Wg niektórych historyków wraz z upadkiem rządów jakobinów zakończyła się też wielka burżuazyjna rewolucja francuska, wg innych w 1799 r. po obaleniu republiki przez Napoleona.
Rząd Termidorianów i Dyrektoriat. Nowy rząd, tak zwanych termidorianów, odwołał czerwcową ustawę, zamknięto klub jakobinów, rozwiązano Komitet Bezpieczeństwa Państwowego i Komunę Paryską, a przede wszystkim zaczęto likwidację gospodarki kierowanej. Lecz rezygnacja z cen maksymalnych na żywność, i powrót spekulacji, spowodowały straszliwą drożyznę i chaos w zaopatrzeniu. To też wiosną rozpoczęły się masowe manifestacje i powstania ludowe. Tym razem rządząca burżuazja mieszczańska skierowała przeciwko manifestującym Gwardię Narodową i regularne wojsko. Skazano na śmierć pozostałych posłów jakobińskich i sędziów trybunałów rewolucyjnych, po czym w całym kraju rozpoczął się biały terror, największy na południu Francji w Lyonie i Prowansji. Rząd termidoriański starał się jednakże ten terror ograniczyć i z powrotem wprowadził też częściową reglamentację handlu zbożem. Równocześnie rojaliści uczynili próbę restauracji monarchii, a w Paryżu wybuchło 5 października 1795 r. ich powstanie, zostało jednak stłumione przez wojsko.
Nowa konstytucja z września 1795 r. wprowadzała dalsze poważne zmiany ustrojowe we Francji. Powstał dwuizbowy parlament i kolektywny rząd, jako 5-osobowy Dyrektoriat, który w nowym układzie władzy spełniał najważniejszą rolę. Sprowadzała się ona głównie do utrzymywanie równowagi między radykalnymi ruchami ludowymi, aspiracjami arystokracji i szlachty, wreszcie interesami bogacącej się burżuazji mieszczańskiej. Dyrektoriat funkcjonował potem przez cztery lata.
Wcześniej ustały działania wojenne na granicach Francji i 5 kwietnia 1795 r. zawarty został pokój francusko-pruski w Bazylei, w którym Prusy uznały Republikę Francji i jej granice na Renie. W ogóle Prusy od dłuższego już czasu “nie miały głowy” do wojny z Francją, zajęte rozbiorami Polski, gdzie dużo więcej miały do zyskania. Po miesiącu zawarty został w Hadze również pokój z Holandią, przyznający Francji część Flandrii. Zaś w lipcu w pokoju z Hiszpanią Francja uzyskała połowę wyspy San Domingo (Haiti). Pokój z Francją zawarły też inne państwa Rzeszy. Z wielkiej koalicji antyfrancuskiej ostała się wtedy już tylko Wielka Brytania, Austria, Rosja, Piemont i kilka państw niemieckich.
By zmusić również Austrię do pokoju, Dyrektoriat zaplanował atak na jej stolicę, Wiedeń. Ofensywa zakończyła się niepowodzeniem, lecz w zamian Francuzi odnieśli wielkie zwycięstwa nad wojskami austriackimi w północnych Włoszech. Zwycięstwa te były zasługą młodego, ambitnego dowódcy armii francuskiej w Italii, generała Napoleona Bonapartego. Pochodził on z miasta Ajaccio na Korsyce, był Włochem. Jako kapitan artylerii wsławił się w 1793 r. zdobyciem twierdzy rojalistów w Tuluzie, co przyniosło mu awans na generała brygady. Potem w czasie 3-letniego pobytu w Paryżu poślubił Kreolkę, rozwódkę z dwojgiem dzieci, Marię Rosę Józefinę. W październiku 1795 r., po stłumieniu ataku rojalistów na Konwent w Paryżu, został komendantem garnizonu paryskiego, następnie dowódcą armii w kampanii włoskiej.
Napoleon dbał o podległe mu wojska, stosował własne nieszablonowe metody i strategię walki, decydował też samodzielnie o politycznym kształcie zajmowanych terytoriów. W Mediolanie utworzył Republikę Lombardzką, w Genui - Liguryjską, w Mantui - Cispadańską, uzależniając je wszystkie od Francji. Obalił natomiast Republikę Wenecką, by w pokoju francusko-austriackim z 17 października 1797 r. w Campo Formio przehandlować ją Austrii za habsburskie Niderlandy (Belgię) i uznanie francuskiej granicy na Renie. Potem Francuzi wygnali jeszcze z Rzymu swego zajadłego wroga, papieża Piusa VI, który potępił Deklarację Praw Człowieka, i utworzyli w miejsce papieskiego państwa Republikę Rzymu, a następnie w miejsce kantonów szwajcarskich Republikę Helwecką.
Napoleon w Egipcie. Po zakończeniu kampanii włoskiej Napoleon został przez Dyrektoriat mianowany naczelnym wodzem w wojnie przeciwko Wielkiej Brytanii. By zmusić ją do zakończenia wojny, zaproponował wówczas podbicie Egiptu, gdzie prowadziła ona wiele interesów i miała duże wpływy, rywalizując skutecznie w tej mierze z Francją. Wyprawa egipska doszła do skutku w maju 1798 r. Wzięło w niej udział 38 tysięcy marynarzy i żołnierzy oraz 175 uczonych i artystów, którzy mieli badać kulturę i historię Egiptu. Po sukcesach, sprowadzających się do zajęcia Malty i Dolnego Egiptu, z Aleksandrią i Kairem (zwycięska bitwa “pod piramidami”), wojska ekspedycyjne spotykały same niepowodzenia: upiorny klimat, choroby tropikalne, zniszczenie floty francuskiej przez eskadrę angielskich okrętów adm. Nelsona pod Nabukirem u wybrzeży Egiptu, powstanie ludności w Kairze, ingerencja wojsk tureckich, zajęcie Malty przez Anglików. Ostatecznie Francuzi zmuszeni zostali przez siły turecko-angielskie do kapitulacji w 1801 r. Ekspedycja egipska Napoleona udała się więc tylko w swej części naukowo-badawczej. Między innymi znalezienie wówczas w czasie wykopalisk tzw. “kamienia z Rosetty”, to jest płyty z wyrytymi napisami greckimi i hieroglificznymi, pozwoliło na odczytanie w 1822 r. hieroglifów egipskich.
Podboje francuskie nie podobały się również Rosji, gdzie, po śmierci Katarzyny II, rządził car Paweł I, zawzięty wróg rewolucji francuskiej. To też w grudniu 1798 r. powstała druga koalicja antyfrancuska z udziałem: Anglii, Rosji, Turcji, Austrii, Szwecji, Portugalii, Neapolu i państw niemieckich, lecz bez Prus. Nowa wojna rozpoczęła się od desantu rosyjskich wojsk w południowych Włoszech i ataku wojsk Suworowa na północną Italię. Mieli je wspomagać Austriacy, ale unikali starcia z Francuzami, pozostawiając przyjemność walki Rosjanom. Ci odnieśli kilka zwycięstw, zajęli Mediolan i prawie całą Italię, lecz utknęli w trudnym, górzystym terenie Szwajcarii. Ostatecznie Suworow z trudem wyprowadził swą armię przez Alpy nad Ren. Podobnie działo się w 1799 r. podczas desantu angielsko-rosyjskiego w Holandii, gdzie Anglicy chcieli walczyć jedynie rękami Rosjan. W tej sytuacji car Paweł I, wściekły na wiarołomnych sojuszników, wycofał swe wojska do Rosji.
W tym czasie Bonaparte, zostawiwszy swoją armię ekspedycyjną w Egipcie, powrócił do Paryża, oddając się do dyspozycji Dyrektoriatu. W dniu 8 listopada 1799 r. został dowódcą wojskowym Paryża. Zaś następnego dnia dokonał, przy pomocy swych grenadierów, zamachu stanu. Zamach przeprowadzony został pod Paryżem, w jednym z pałaców królewskich, gdzie na wniosek Bonapartego zebrał się Parlament tj. Rada Pięciuset (sejm) i Rada Starszych (senat). Pod groźbą bagnetów obie izby rozwiązały się i powołały 3-osobowy Konsulat w miejsce Dyrektoriatu, który też został zlikwidowany. Tak więc rządy republikańskie we Francji przetrwały tylko 6 lat po obaleniu ustroju monarchicznego, jaki istniał 1500 lat. Władzę we Francji przejęło trzech konsulów, jednym z nich był Napoleon Bonaparte. O dwóch za dużo, więc już w grudniu spowodował on uchwalenie zmian w konstytucji, w wyniku których demokratyczna władza republikańska zastąpiona została na okres dziesięciu lat przez wojskową dyktaturę Napoleona jako pierwszego konsula. Później, po kilku latach, kolejna nowelizacja prawna przyznała mu tę funkcję, w drodze plebiscytu, dożywotnio.
Napoleon I Bonaparte (1799-1815).
Sprawując od grudnia 1799 r. dyktatorską władzę we Francji, Napoleon Bonaparte działał bardzo energicznie. Starając się o uzyskanie poparcia arystokracji, ogłosił amnestię dla rojalistycznych emigrantów. Mogli oni wracać do kraju, ale zarekwirowanych w trakcie rewolucji majątków im nie zwrócono. Podobnie, normując stosunki z Kościołem katolickim przez zawarcie nowego konkordatu, Napoleon zastrzegł w nim nie
naruszalność dokonanych rekwizycji i sprzedaży dóbr kościelnych. Konkordat poza tym był korzystny dla Kościoła: ustalał pensje dla biskupów, wprowadzał religię do szkół państwowych, ułatwiał budowę nowych kościołów, szkół kościelnych itp. Amnestią objęci zostali także szuani w Wandei, pod warunkiem złożenia przez nich broni.
By zdobyć przychylność kadry oficerskiej, Napoleon hojnie obdarzał zasłużonych oficerów tytułami hrabiów, baronów, a nawet książąt, co nie podobało się oczywiście starej arystokracji. W 1800 r. dokonany został przez spisek rojalistów zamach bombowy przed operą paryską na życie Bonapartego. Zginęło wtedy 20 osób, rannych zostało ponad 60, ale Napoleon wyszedł z zamachu bez szwanku. Spisek został rozbity przez sprawną policję wieloletniego ministra Fouche, z którego usług Bonaparte szeroko korzystał. Wielu rojalistów zostało wtedy aresztowanych i zesłanych do Gujany w Ameryce Południowej. Z jeszcze większą konsekwencją i mocą Napoleon rozprawił się z republikańskimi jakobinami. Sam nie był rewolucjonistą, a republikańskie ideały jak: wolność, równość, demokracja były mu całkowicie obce. Działał jako absolutny jedynowładca, dyktator, w oparciu o wielką burżuazję rodzącego się ustroju kapitalistycznego.
Napoleon wprowadził we Francji, po raz pierwszy na świecie, obowiązek nieodpłatnej nauki w szkołach publicznych dla dzieci obu płci wszystkich stanów. Wprowadził też wiele reform usprawniających funkcjonowanie państwa. M.in. przyjęcie zasady nominacji sędziów i zaostrzenie walki z rozbojami, fałszerstwami itp. zaowocowało wnet ograniczeniem korupcji i szybkim wzrostem bezpieczeństwa publicznego. Reforma administracji państwowej, w tym ustanowienie prefektów w departamentach, a merów w gminach, utrzymała się do dziś. Tak samo trwały okazał się Kodeks Cywilny Napoleona z 1804 r. Ustalał on podstawy ustroju: wolność osobistą, równość wobec prawa, laicyzację, niewzruszalność własności prywatnej. Kodeks ten przyjęty potem został w wielu państwach.
Zreformowanie urzędów skarbowych i wprowadzenie podatków pośrednich od soli, tytoniu i napoi przyczyniło się do szybkiej poprawy finansów państwa, umożliwiając np. wypłatę rent. Poważnym zastrzykiem dla skarbu państwa była sprzedaż w 1803 r. Stanom Zjednoczonym A. P. terytorium Luizjany w środkowej części Ameryki Płn. za 15 milionów dolarów. Była to w ogóle największa transakcja nieruchomościami w dziejach, dzięki której Stany Zjednoczone powiększyły swe terytorium o przeszło dwa miliony kilometrów kwadratowych. Przy czym zaznaczyć należy, że Francja uzyskała te tereny od Burbonów hiszpańskich w zamian za nie swoje Królestwo Etrurii po zwycięstwach francuskich w Italii w 1801 r. Napoleon poprzez założenie Banku Francji, subwencje, cła i kredyty aktywnie wspierał też rozwój rolnictwa i przemysłu oraz eksport zagraniczny. Spowodowało to ożywienie koniunktury gospodarczej i stabilizację pieniądza. Nastąpiła rozbudowa Paryża, gdzie restaurowano całe dzielnice. Zapanował nowy styl Empire, oparty na wzorach greckich i rzymskich, który rozpowszechnił się w architekturze, meblarstwie, rzemiośle artystycznym, sztuce i modzie.
Celem wzmocnienia swej władzy Napoleon koronował się 2 grudnia 1804 r. na cesarza Francji. Koronacja, z wielkim przepychem, odbyła się w Katedrze Notre Dame w Paryżu, koronatem był papież Pius VII, a koronę na głowę włożył sobie sam Napoleon, koronując następnie także swą żonę Józefinę.
Wszystkie te cywilne sprawy i problemy miały jednakże w okresie rządów Napoleona I Bonapartego znaczenie marginalne i zdominowane zostały przez tzw. wojny napoleońskie, jakie Francja prowadziła prawie bez przerwy do 1815 r. Było ich kilkanaście i brały w nich udział, w zmiennych koalicjach, prawie wszystkie państwa europejskie. Fronty wojny rozciągały się od Portugalii do Moskwy i od Anglii i Szwecji do Italii. Obejmowały także Egipt, wyspę Santo Domingo na Karaibach i inne terytoria Ameryki Płn.
W grudniu 1809 r. Napoleon rozwiódł się ze swą pierwszą żoną, Józefiną i poprosił cesarza Rosji Aleksandra I o rękę jego młodszej siostry Anny. Dostał jednak kosza pod pretekstem zbyt młodego wieku wybranki. Nie przejął się tym i ożenił wkrótce z córką cesarza austriackiego, 19-letnią Marią Ludwiką. Lecz całkiem niewykluczone, że historia Europy potoczyłaby się inaczej, gdyby nie było wspomnianego kosza.
W 1810 r. Francja prowadziła wojnę już tylko z Wielką Brytanią, jeśli pominąć guerillę hiszpańską. Lecz wyspiarska Brytania była nieosiągalna dla wojsk francuskich, wobec absolutnego panowania jej wojennej floty na morzach. To też Napoleon Bonaparte upatrywał możliwość jej pokonania tylko w drodze ścisłej blokady handlowej. Było to jednak działanie obosieczne. Europa pozbawiona została towarów kolonialnych, jak kawa, kakao, cukier, pieprz i surowców dla przemysłu jak bawełna, indygo. Kwitł więc przemyt i kontrabanda tymi towarami w miastach portowych. By temu przeciwdziałać Napoleon przyłączył do Francji niemieckie porty Hamburg, Bremę, Lubekę i szereg innych terytoriów niemieckich aż po Holsztyn, oraz Królestwo Holandii, które zlikwidował i podzielił na 9 departamentów. Następnie w ogóle handel towarami kolonialnymi został zabroniony, a rekwirowany towar był palony na stosach. Konsekwencją był ostry kryzys handlowo-przemysłowy w całej Europie. Bankrutowały fabryki, rosło bezrobocie. By temu przeciwdziałać rząd francuski udzielał przedsiębiorstwom znaczne subsydia finansowe i zamówienia na potrzeby armii i dworu.
W wyniku podbojów i aneksji Francja w 1812 r. powiększyła swe terytorium do 750 tys. kilometrów kwadratowych, mając 44 mln. mieszkańców. Przyłączone zostały do niej: Belgia, Holandia, prowincje niemieckie nad Morzem Północnym, prowincja Iliryjska na Bałkanach, hiszpańska Katalonia oraz znaczna część terenów włoskich wzdłuż zachodnich wybrzeży Morza Śródziemnego, po Rzym włącznie. Ponad to w bezpośredniej zależności od Francji znajdowały się królestwa Hiszpanii i Włoch, niemiecki Związek Reński, szwajcarska Republika Helwecka i Księstwo Warszawskie.
Latem 1812 r. Napoleon wszczął wojnę z Rosją. Mimo zdobycia Moskwy, wojna skończyła się wielką klęską Francuzów, przypieczętowaną w 1813 r. “Bitwą Narodów” pod Lipskiem. Ostatecznie wojny napoleońskie zakończyły się na terenach Francji i Belgii w 1815 r. kapitulacją Francji i internowaniem zdymisjonowanego cesarza Napoleona I Bonapartego na wyspie Św. Heleny na południowym Atlantyku. Klęska Wielkiej Armii Napoleona przesądzona został na polach bitewnych, wszak przyczynili się do tego także sami Francuzi. W szczególności arystokracja francuska była zaniepokojona ciągłymi wojnami, rojaliści marzyli o powrocie monarchii, republikanów raziła arbitralność Napoleona, kupców rujnowała blokada kontynentalna Wielkiej Brytanii. To też miały miejsca różne spiski i zdrady, których obrazem może być np. tajna współpraca francuskiego ministra dyplomacji, księcia Charles Talleyranda z carem Aleksandrem I.
Wojny napoleońskie (1800-15), Kongres Wiedeński 1815.
Wojny włoskie z Austrią. Gdy Napoleon Bonaparte, jako Pierwszy Konsul, przejmował w grudniu 1799 r. dyktatorskie rządy we Francji, jej wojna z drugą europejską koalicją antyfrancuską praktycznie wygasła. Rosja w ogóle wycofała się z wojny, Austria starała się jedynie umocnić swe świeżo zdobyte pozycje w północnych Włoszech, zaś Wielka Brytania, po morskich zwycięstwach, nie przejawiała chęci angażowania swych sił na lądzie. Inicjatywę wojenną przejął więc Napoleon, żądając by Austria wycofała się z Półwyspu Apenińskiego. Gdy ultimatum nie zostało przyjęte, Napoleon, po ryzykownej przeprawie wojsk francuskich przez przełęcz Św. Bernarda w Alpach, rozbił siły austriackie 14 czerwca 1800 r. pod Marengo, następnie zajął Monachium i zagroził Wiedniowi, stolicy Austrii. Zmusiło to ją do zawarcia 9 lutego 1801 r. pokoju, przywracającego stan posiadania, jak po włoskich zwycięstwach Napoleona z 1797 r.
Wielka Brytania nie chciała walk lądowych, zwłaszcza wobec wrogości Szwecji i Dani oraz zmiany orientacji rosyjskiej na profrancuską. Ale w 1801 r. po wyparciu Francuzów z Egiptu, zatopieniu przez Nelsona wojennej floty duńskiej u wybrzeży Kopenhagi i śmierci cara Rosji, Pawła I, sojusze znów odwróciły się na korzyść Brytanii. Wówczas mogła sobie pozwolić na kompromisowy pokój z Francją, jaki zawarty został 25 marca 1802 r. w Amiens. Zgodziła się w nim na przyznanie Francji ziem na lewym brzegu Renu, Austriackich Niderlandów oraz uznała rządy republik, utworzonych przez Francuzów w Szwajcarii, Włoszech i Holandii.
Jeszcze w tym samym roku Napoleon wysłał 40-tys. korpus interwencyjny, w tym 6-tysięczną polską brygadę, utworzoną z resztek włoskiego legionu gen. Henryka Dąbrowskiego, na wyspę Santo Domingo na Karaibach, będącą kolonią francuską. Doszło tam do buntu Mulatów i Murzynów przeciwko restytucji niewolnictwa. Ciężkie dla Europejczyków warunki klimatyczne, żółta febra i walki, zdziesiątkowały interwencyjne wojska i zmusiły je w listopadzie 1803 r. do kapitulacji.
Już w 1803 r. stało się jasne, że pokój między Francją i Wielką Brytanią nie będzie trwały. Mnożyły się incydenty na morzach, w których Anglicy rewidowali i zagarniali statki francuskie, Francuzi zaś wznowili morską blokadę wysp brytyjskich oraz internowali Anglików z Francji, konfiskując ich majątki. Zagarnęli też niemiecki port Hanower nad Morzem Północnym i zaczęli przygotowywać się do inwazji na wyspy brytyjskie. Napoleon przygotował w tym celu 90-tys. armię, jaka miała być przewieziona na statkach, gromadzonych w portach nad Kanałem La Manche. Lecz porty te zostały zablokowane przez 60 liniowych okrętów angielskich i zamiar inwazji okazał się nierealny.
Natomiast bez większych przeszkód Napoleon działał na terenie Italii. Do 1805 r. zaanektował do Francji Królestwo Piemontu (Turyn) oraz Republikę Liguryjską (Genua), a także przekształcił Republikę Włoch (Rzym) w Królestwo Włoch, mianując się jego królem. Naruszył w ten sposób historycznie ukształtowany system Niemieckiego Cesarstwa Rzymskiego, rządzonego przez niemieckich cesarzy dynastii Habsburgów.
III koalicja antyfrancuska. Wszystkie te poczynania Napoleona spowodowały zawiązanie się kolejnej, trzeciej koalicji antyfrancuskiej w składzie: Wielka Brytania, Austria, Rosja, Szwecja i Królestwo Neapolu. Nowa wojna rozpoczęła się we wrześniu 1805 r. od ataku Austrii na Księstwo Bawarii, sprzymierzone z Francją. Wtedy Napoleon ruszył ze swą armią na Austrię, otoczył jej wojska w Ulm w Bawarii, gdzie skapitulowały 20 października, przy czym Francuzi wzięli do niewoli 32 tys. jeńców. Po zajęciu Wiednia i marszu przez Morawy Napoleon, markując chęć ugody, sprowokował monarchów austriackiego Franciszka I i rosyjskiego Aleksandra I do walnej bitwy 2 grudnia pod Austerlitz, w której armie austriacka i rosyjska zostały rozgromione, tracąc 15 tys. zabitych, 25 tys. żołnierzy wziętych do niewoli, całą artylerię i wielkie zapasy sprzętu wojennego i żywności. Austria wycofała się wówczas z koalicji i zawarła z Francją 27 grudnia pokój w Preszburgu. Zaś car Aleksander I wycofał resztki swego korpusu interwencyjnego do Rosji.
Napoleon I Bonaparte zapanował więc niepodzielnie nad Europą Środkową i w krótkim czasie ukształtował nową jej mapę. Przede wszystkim włączył do Francji szereg terytoriów, m. in. Toskanię (Florencja) w Italii, Republikę Iliryjską (Dalmacja, Dubrownik, Istria, Slawonia,, część Chorwacji) nad Adriatykiem oraz królestwa Neapolu i Holandii, w których mianował królami swych braci Józefa i Ludwika. Najważniejszą zmianą było scalenie licznych zachodnich państewek niemieckich w jeden organizm państwowy, Związek Reński. W ten sposób zaistniały tylko 3 duże państwa niemieckie: Prusy, Austria i Związek Reński, a ostatecznej likwidacji uległa Rzesza Niemiecka, to jest historyczne Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego.
Prusy, niezadowolone z utworzenia Związku Reńskiego, i rozlokowania wojsk francuskich przy granicy pruskiej, wystosowały w tej sprawie ultimatum do cesarza Francji. W odpowiedzi wkroczył on ze swymi armiami do Prus i po tygodniu, 14 października 1806 r., rozgromił wojska pruskie w dwu bitwach pod Jeną i Auerstädt w Saksonii. Następnie Francuzi zajęli Berlin i prawie całe terytorium Prus z licznymi twierdzami, które poddawały się bez najmniejszej próby oporu. Król Fryderyk Wilhelm III uciekł wtedy do Kłajpedy, a wojska pruskie, wraz z Rosjanami, broniły się jeszcze tylko na Pomorzu. Po nierozstrzygniętej krwawej bitwie z Rosjanami pod Iławą, zajęciu Tczewa i Słupska przez Polaków, kapitulacji oblężonego Gdańska i klęsce wojsk rosyjskich 14 czerwca 1807 r. pod Frydlandem, Rosja poprosiła o pokój.
Francja zawarła wówczas dwa traktaty pokojowe: z Rosją 7 lipca w Tylży i z Prusami 9 lipca. Na ich mocy Królestwo Prus utraciło ziemie na zachód od Łaby, Gdańsk stał się wolnym miastem, a z pruskich terenów II i III rozbiorów Polski utworzono Księstwo Warszawskie. Rosja i Prusy zobowiązały się też do blokady handlowej przeciwko W. Brytanii, a Napoleon zaakceptował zajęcie przez Rosję szwedzkiej Finlandii i tureckiej Mołdawii. Więc znów alianse się odwróciły.
Po rozpadzie czwartej koalicji antyfrancuskiej z udziałem Prus, Bonaparte nie miał już przeciwników w Środkowej Europie, lecz wojna z Anglią trwała nadal, a smak zwycięstwa zaprawiało goryczą rozbicie flot francuskiej i sprzymierzonej Hiszpanii przez flotę brytyjską admirała Nelsona, co dokonało się 21 października 1805 r. pod Trafalgarem w pobliżu Gibraltaru. W kontynentalnej Europie zapanował pokój, z wyjątkiem Portugalii, gdzie Anglicy mieli swoje bazy morskie, z których robili wypady przeciwko francuskim statkom na morzach. Napoleon postanowił spacyfikować ten ostatni wrogi skrawek kontynentalnej Europy. Posłał więc swe wojska przez terytorium przyjaznej Hiszpanii i do listopada 1807 r. Portugalia została podbita, a Hiszpania faktycznie okupowana przez Francuzów.
Insurekcje w Hiszpanii i Austrii. W 1808 r., w proteście przeciwko przedłużającej się okupacji Hiszpanii przez Francuzów i w wyniku dworskiego zamachu stanu, król Hiszpanii Karol IV zmuszony został do abdykacji na rzecz swego syna Ferdynanda VII. Lecz wtedy Napoleon w ogóle odsunął Burbonów hiszpańskich od władzy, internując ich we Francji, a na tronie hiszpańskim posadził swego brata Józefa Bonaparte. Spowodowało to rewoltę narodową Hiszpanów, w której wzięły też udział wojska hiszpańskie. Rozszerzyła się ona na cały kraj, obficie wspomagana przez Anglików pieniędzmi, uzbrojeniem i wojskiem. Pod ich naporem garnizony francuskie musiały skapitulować. Dopiero nowa 300-tys. armia, z którą Napoleon interweniował, przywróciła częściowo okupację Półwyspu Iberyjskiego. Po szarży polskiej kawalerii w górskim wąwozie pod Samosierrą, Francuzi zajęli ponownie Madryt a Napoleon mógł wrócić do Paryża. Kierowana przez szlachtę i kler partyzancka wojna (guerrilla) w Hiszpanii trwała jednakże jeszcze cztery lata, zwłaszcza na górzystych terenach centralnej części Półwyspu Iberyjskiego i angażowała znaczne siły francuskie.
Następna insurekcja miała miejsce w kwietniu 1809 r. w Austrii. Sprzymierzyła się ona z Wielką Brytanią, zawiązując piątą koalicję antyfrancuską. Po czym jej wojska zaatakowały na kilku kierunkach, w tym Bawarię i Księstwo Warszawskie, gdzie rozwinęły się działania wojenne. W tej sytuacji Napoleon I Bonaparte ściągnął część swych wojsk z Hiszpanii, raniony lekko w bitwie o Ratyzbonę, zajął 12 maja Wiedeń. Po kilku klęskach w walkach o przeprawy na Dunaju, z pewnym opóźnieniem, bo dopiero 6 lipca rozprawił się z Austriakami w walnej bitwie pod Wagram, w której stracili oni 37 tys. żołnierzy, zabitych, rannych i wziętych o niewoli. Cesarz Franciszek I znów musiał prosić o rozejm i kolejna wojna zakończyła się 14 listopada traktatem pokojowym w Schőnbrunn pod Wiedniem. Austria utraciła ostatecznie swe prowincje nad Adriatykiem, a także prowincje Salzburg i Inn na rzecz Bawarii, oraz ziemie polskie III. zaboru 1795 r., o które powiększone zostało Wielkie Księstwo Warszawskie.
Francja więc niepodzielnie panowała w zachodniej i środkowej Europie, ale wojna z Anglią trwała nadal. Najistotniejszym jej elementem była blokada wysp brytyjskich. Dokuczała ona coraz bardziej wszystkim, również Rosji, rujnując jej handel. Car Aleksander I nie był też zadowolony z panoszenia się Napoleona w całej Europie. Gdy latem 1810 r. osadził on jednego ze swych marszałków na tronie Szwecji, znajdującej się w strefie wpływów Rosji, Aleksander I kazał otworzyć porty rosyjskie dla statków neutralnych, w tym przewożące także towary angielskie.
Wyprawa na Moskwę. Napoleon I Bonaparte, wierząc najwidoczniej, że wygrać z W. Brytanią może tylko na drodze jej blokady, powziął wówczas zamiar pobicia i zwasalizowania Rosji. Zgromadził na terenach Prus Wschodnich Wielką Armię, liczącą ok. 420 tys. ludzi, w tym 70 tys. Niemców i 90 tys. Polaków i 24 czerwca 1812 r. przekroczył z nią rzekę Niemen, rozpoczynając swą kolejną kampanię wojenną. Rosjanie unikali jednak bezpośrednich starć, ograniczając się jedynie do rozproszonych potyczek i stosując taktykę spalonej ziemi, niszczyli za sobą zwłaszcza wszelkie zapasy żywności.
Dopiero w połowie sierpnia doszło do poważniejszych walk o twierdzę i miasto Smoleńsk, w czasie których obie strony poniosły wielkie straty, a dużą rolę odegrał korpus Poniatowskiego, szczególnie polska artyleria. Zaś w dniach 5-7 września doszło do wielkiej bitwy pod wsią Borodino na przedpolach Moskwy. Wzięło w niej udział 250 tys. ludzi, zginęło 80 tys., lecz bitwa nie przyniosła rozstrzygnięcia.
Głównodowodzący wojskami rosyjskimi książę marszałek Kutuzow wycofał wojska, jakie mu pozostały, a następnie w połowie września oddał ćwierćmilionową stolicę, po wcześniejszej ewakuacji mieszkańców, wywiezieniu wszelkich zapasów żywności i podpaleniu miasta przez wypuszczonych na wolność więźniów. Wzniecali oni pożary jeszcze przez kilka dni po wkroczeniu wojsk francuskich, spłonęła nawet część pałacu kremlowskiego, z którego Napoleon musiał salwować się ucieczką. Słał on potem do cara propozycje honorowego zakończenia wojny, lecz po miesiącu bezowocnych oczekiwań na odpowiedź, i gdy już spadły pierwsze śniegi, zarządził 18 października odwrót swej Wielkiej Armii. Jej marsz przez bezkresne przestrzenie, wśród ostrych mrozów, bez kwater i żywności dla żołnierzy oraz paszy dla koni i przy nieustannych podjazdach kozackich, zamienił się w koszmar. Bitwą w Małojarosławcu Kutuzow zmusił Napoleona do odwrotu trasą smoleńską, spustoszoną już w trakcie marszu Wielkiej Armii na Moskwę. Szczególnie ciężkie straty ponieśli Francuzi podczas przeprawy przez rzekę Berezynę pod Studzianką na Białorusi.
Z armii, liczącej 420 tys. ludzi plus 150 tys. posiłków, jakie dodatkowo nadeszły, na całym wschodnim terenie operacyjnym ocalało tylko 80-100 tys. wojska, skrajnie wyczerpanego, bez armat, taborów i koni. Napoleon I Bonaparte opuścił resztki swej Wielkiej Armii jeszcze przed jej dotarciem do Wilna i śpiesznie wrócił do Francji, do Paryża docierając 18 grudnia.
Do lutego 1813 r. Rosjanie zajęli Księstwo Warszawskie, zaś w marcu doszli do Łaby. Wtedy Prusy zawarły sojusz z Rosją i wypowiedziały wojnę Francji. Tymczasem Napoleonowi udało się we Francji odtworzyć ok. 200-tys. armię i z nią wrócił do Saksonii, a nawet odniósł w maju dwa wielkie zwycięstwa pod Lűtzen i Budziszynem nad wojskami pruskimi i rosyjskimi, po których zawarto 4 czerwca rozejm do połowy sierpnia. Po tym terminie, wobec zerwania pertraktacji pokojowych w Pradze przez Napoleona, Austria wypowiedziała Francji wojnę i walki zostały wznowione. Przeciwko Francji walczyła już szósta koalicja, obejmująca Wielką Brytanię, Rosję, Austrię, Prusy, Szwecję i liczne pomniejsze państwa niemieckie. Mimo 2,5-krotnej przewagi sił sprzymierzonych, Napoleon odniósł 26-27 sierpnia jeszcze jedno większe zwycięstwo pod Dreznem. Zaś w dniach 16-19 października doszło pod Lipskiem do wielkiej “Bitwy Narodów”, w jakiej starło się 320 tys. Rosjan, Niemców i Szwedów przeciwko 155 tys. Francuzów, Polaków i Sasów, przy czym ci ostatni w trakcie bitwy przeszli na stronę wroga. Zakończyła się ona wielką klęską Napoleona. Do Francji wraz z nim wróciło tylko ok. 60 tys. żołnierzy.
W 1814 r. walki przeniosły się na teren Francji. Po kilku zwycięstwach odniesionych jeszcze przez Francuzów na wschód od Paryża, wojska sprzymierzonych 30 marca zajęły stolicę Francji. Senat francuski ogłosił wówczas detronizację cesarza Napoleona I Bonapartego, który 6 kwietnia abdykował, po czym internowany został na wyspie Elbie u wybrzeży Italii. Opuściła go wtedy jego żona Maria Ludwika, która wróciła do swej cesarskiej rodziny we Wiedniu. We Francji zostało restaurowane królestwo i władzę przejął król Ludwik XVIII, młodszy brat Ludwika XVI, panującego do Wielkiej Rewolucji Francuskiej. Koalicja zawarła z nim pokój, kończący wojny napoleońskie.
Kongres Wiedeński i “100 dni Napoleona” We wrześniu 1815 r. we Wiedniu rozpoczął się Kongres Pokojowy, na którym zwycięzcy zamierzali ustalić mapę Europy po wojnach napoleońskich. W trakcie trwania Kongresu Wiedeńskiego Napoleon Bonaparte uciekł z Elby, 1 marca wylądował na południu Francji, po czym, witany entuzjastycznie przez mieszkańców miast i wsi, pomaszerował do Paryża, na czele coraz większych oddziałów wojska, jakie przechodziły na jego stronę. Chciał wskrzesić swą władzę, choćby tylko na zasadach monarchii konstytucyjnej. Z trudem udało mu się jednak zebrać 150 tys. nowego wojska i z tą armią pomaszerował do Belgii, gdzie stacjonowały wojska angielskie marsz. Wellingtona i pruskie marsz. Blűchera. Zamierzał je pobić oddzielnie, lecz plan ten się nie powiódł i walna bitwa, rozegrana 18 czerwca pod Waterloo, niedaleko Brukseli, skończyła się wielką klęską Francuzów, a Napoleon został zmuszony do kapitulacji. Został ponownie aresztowany i tym razem zesłany na daleką wyspę Św. Heleny na Atlantyku. Tam w samotności pisał wspomnienia ze swych kampanii wojennych, w czasie których stoczył 60 bitew. Zmarł w 1821 r. w wieku 52 lat.
Kongres Wiedeński zakończył się w sierpniu 1815 r. Przywrócił on w znacznym stopniu stan polityczno-ustrojowy sprzed rewolucji francuskiej, utrzymując rozbicie polityczne Włoch, gdzie nastąpił powrót dynastii zdetronizowanych przez Napoleona, oraz Niemiec, przy czym Związek Reński zastąpiony został przez Związek Niemiecki. W miejsce Księstwa Warszawskiego utworzono Królestwo Polskie pod protektoratem Rosji, z Belgii i Holandii powstało Królestwo Niderlandów, przywrócono Szwajcarię w miejsce Republiki Helweckiej. Natomiast Rosja otrzymała Besarabię i Finlandię, Austria prowincje iliryjskie, Lombardię i Wenecję, zaś W. Brytania Maltę, Cejlon i Przylądek Dobrej Nadziei. Zawarty został też układ Świętego Przymierza, który miał chronić istniejące monarchie przed ruchami rewolucyjnymi.
Tadeusz Binek
"Historia Francji"
www.tadeusz.binek.pl
